افزون بر این، اینترنت به عنوان ابزاری تبلیغی، ویژگی های منحصر به فردی را انتقال می دهد که بافت جهانی دین ورزی را کاملاً دگرگون می کند.اگرچه نباید درباره میزان و شدت تأثیر فضای مجازی در حوزه های معنوی و متافیزیکی اغراق کرد و باید قدرت و شیوه های نفوذ هر دو طرف را در نظر گرفت، اما این نکته نیز گفتنی است که امروزه اطلاع رسانی در حوزه دین نیز گویی مانند فرآورده های معنوی دیگر، به عنوان تابعی از گسترش قدرتمندانه فناوری مطرح است؛ بنابراین، دینداران و هواخواهان معنویت نیز ناگزیر از اقبال تام و تمام به این رسانه اند. دینداران باید زبان این رسانه را یاد بگیرند، از امکانات و محدودیت های آن آگاه شوند و مهم تر از همه، دریابند که مخاطبان دین در این عرصه با مخاطبان خاموش آن در عرصه های دیگر تفاوت جدی دارند. مطلب حاضر که به مناسبت روز تبلیغ و اطلاع رسانی دینی(۱تیر) فراهم آمده است ، نگاهی اجمالی دارد به امکاناتی که فضای رایانه ای برای دین ورزی پدید آورده است.
انقلاب رسانه ای خواسته و ناخواسته از طریق تغییر بافت اجتماعی، چهره دین را متحول می کند. فهم علت و کیفیت این تحول ضروری است. از بسیاری از جهات، ما صرفاً برایندها و تحولات دینی ناشی از فناوری های ارتباطی را تحسین می کنیم. بنابر تحلیل های مک لوهان (۱۹۶۵) و دیگران، رسانه، پیام است. رسانه ها در انتقال اطلاعات بی طرف نیستند. آنها این پیام را به انحاء مختلف در قالب هایی می ریزند که جهان بینی های ما را تحت تأثیر قرار دهند. رسانه ها مفاهیم و برداشت های شخصی ما، ایده های مربوط به روابط انسانی و اجتماعی و ماهیت واقعیت را تنظیم و تعدیل می کنند. اما اینترنت برخلاف رسانه های پیشین تقریباً یک شبه رشد کرده است و رشد شگفت انگیز آن توقف ناپذیر است.
استفاده مذهبی از اینترنت همسطح تلویزیون است اما تفاوت های قابل توجهی نیز با آن دارد. دست کم سه تفاوت عمده در اینجا قابل ذکر است: اینترنت وسیله ای تعاملی و نه صرفاً ابزاری پخش کننده است، همه می توانند با هزینه اندک و به آسانی ایده های خود را در شبکه جهانی عرضه کنند. اینترنت پدیده ای جهانی است که همگان به آن دسترسی دارند. به تعبیر دیگر، گستره ای بین المللی دارد. با اندک هزینه ای می توان دیدگاه های دینی را از طریق این وسیله به جهان معرفی نمود. در مقاله حاضر خواهم کوشید حضور دین در اینترنت را بررسی و در خصوص تنوع اشکال و کارکردهای آن بحث کنم. سپس به دو مسأله پژوهشی مهم ناشی از این حوزه جدید می پردازم که عبارت اند از: تأثیر بالقوه اینترنت بر تشکیل هویت شخصی و ظهور جوامع جدید.
در اغلب موارد، ایده های دینی و اعمال مذهبی همچنان چهارچوب معنایی نهایی را پیش رو می نهند که در آن افراد، مسائل مربوط به هویت و جامعه را مطرح می کنند. اما ارتباط بین اینترنت و دین در راستای تشکیل هویت و جامعه، ارتباطی دیالکتیکی و نه علّی است. ادیان همواره تأثیر عمیقی بر برداشت های ما از خود و تلقی ما از جامعه گذاشته اند. اما اگر تحولات شرایط مادی و ارتباطی شیوه اندیشیدن به خود و روابط اجتماعی را در مقیاسی گسترده تسهیل کند، آن گاه چهارچوب دینی مشروعیت اجتماعی متحول خواهد شد. البته دیگران در برابر این تحولات مقاومت خواهند کرد. به سخن دیگر، سؤال این است:
آیا اینترنت دریچه جدیدی را به روی فرآیند ساخت جهان در ارتباط با دین گشوده است؟
آیا باید با اینترنت به گونه ای برخورد کرد که گویی با برخی الگوهای بزرگ تر تحول اجتماعی بیگانه است؟
من تردید دارم که مطلب اخیر پذیرفتنی باشد، در عین حال ما باید گزینه های تفسیری را که برای دستیابی به مفهومی از الگوهای به هم پیوسته تحول لازم اند، مد نظر داشته باشیم.
حضور دین در اینترنت
دین به نحو چشمگیری در شبکه جهانی و در میان انبوهی از گروه های خبری و اتاق های چت حضور دارد. تمام ادیان بزرگ، صدها کلیسا، جنبش های دینی جدید، میلیون ها صفحه وب که توسط مؤمنان تهیه شده است، معلمان دینی، شمنها و.... به گونه ای در این شبکه خود را عرضه می کنند.
افزون بر این، خود اینترنت مذاهب خاص خود را تولید می کند از مگا سایت های معنویت مجازی گرفته تا کلیساهای مجازی و ادیان کاملاً آن لاین. به این همه، انبوهی از سایت های تجاری که از تمایلات معنوی بهره وری می کنند و در ضمن ما را از اخبار ادیان، آگاه کرده، لوازم و اشیاء مذهبی را می فروشند و ما را با سایت های دیگر مرتبط می سازند را باید افزود.
مردم در اینترنت مطالب دینی را می خوانند، با دیگران در مورد دین حرف می زنند، متون و اسناد دینی را ذخیره و برداشت می کنند، کتاب ها و اشیای دینی را می خرند، با تورهای مجازی از گالری های مذهبی یا بناهای دینی دیدن می کنند، با استفاده از نمایه های الکترونیکی در متون جستجو می کنند، مراکز مذهبی و دینی را شناسایی می کنند، تصویر رهبران و شخصیت های مذهبی را مشاهده می کنند و... رشد استفاده از اینترنت آنچنان سریع و گسترده است که تعداد سایت های موجود از توان موتورهای جستجو و سایر راهنماهای آن لاین دیگر بیشتر شده است. هیچ کس نمی تواند پا به پای این تحولات حرکت کند. آگاهی بیشتر در خصوص حضور دین در اینترنت مستلزم تحلیل محتوای سایت ها، گروه های خبری، چت روم ها و... است.
رسانه ها در انتقال اطلاعات بی طرف نیستند. آنها این پیام را به انحاء مختلف در قالب هایی می ریزند که جهان بینی های ما را تحت تأثیر قرار دهند. رسانه ها مفاهیم و برداشت های شخصی ما ایده های مربوط به روابط انسانی و اجتماعی و ماهیت واقعیت را تنظیم و تعدیل می کنند
استحاله «خود» در فضای مجازی
ساختار و تنوع شیوه های تعامل در اینترنت تجربه اجتماعی افراد در شبکه را به گونه ای متحول می کند که بر درک آنها از ماهیت خودشان به مثابه انسان تأثیر می گذارد. روابط اجتماعی ما روز به روز متعدد تر و متنوع تر می شود. در عین حال، ذهنیت و ذهن گرایی عمق بیشتری می یابد و هستی روزمره ما روز به روز تکه تکه تر می گردد. ما از خانه، اداره و اتومبیل خود به جهان کشیده می شویم و در عین حال، همزمان به گونه ای عمیق تر وارد ذهن مان می شویم. اینترنت به مثابه یک ابزار، این الگوی دوقطبی را بسط می دهد.
عده بسیاری از مردم در حال حاضر ساعت ها از وقت خودشان را در فضای مجازی یا اینترنت می گذرانند: از ایمیل کردن تا چت های همزمان با غریبه ها. در تمام این موارد، ارتباط به انحاء مختلف تحت تأثیر برخی ویژگی ها و عوامل اینترنتی قرار می گیرد که از آنها گریزی نیست، گمنامی، چندگانگی، اغفال و تقلب از جمله این ویژگی ها و عواملند.
اینترنت نخستین وسیله ارتباط جمعی است که هم از طریق فنی و ابزاری و هم از طریق مقولات اجتماعی، گمنامی را تشویق می کند. اکثر کاربران را با دانش فنی درست می توان در اینترنت شناسایی کرد، اما بولتن های الکترونیک، نقل و انتقال اخبار و چت روم ها معمولاً تحت لوای یک اسم مستعار و معمولاً جعلی انجام می گیرد. افزون بر این، شیوه ارتباط، متنی است. به معنای دقیق کلمه، اینگونه ارتباط، محدود و کاملاً تحت کنترل افراد است. بر اساس قوم نگاری اینترنتی، کاملاً روشن است که این گمنامی، بخشی از تمایل فضاهای مذکور برای تعامل اجتماعی است. اینترنت به شرکت کنندگان اجازه می دهد تا به جای آنکه خود را در به اصطلاح «زندگی واقعی» سرگرم کنند، از خود، رفتارهای مخاطره آمیز نشان دهند.
مردم در اینترنت با آرامش بیشتری دیدگاه ها و احساسات خود را از عصبانیت حاد گرفته تا تمایلات جنسی، ابراز می کنند. آنها از هویت های خیالی استفاده می کنند و همواره در جست وجوی ابعاد پنهان و ناشناخته زندگی اجتماعی، شخصیت و ذهنیت خود هستند. آنها می توانند این کار را به روش های مختلف در بافت های گوناگون آن لاین به طور همزمان یا پیوسته انجام دهند. در هر مورد بدون اینکه خود، حضور داشته باشند، فضایی پارادوکسیکال برای اظهار خود ایجاد می کنند.
اینترنت برای افرادی که چندان تمایلی به نشان دادن تیپ ظاهر یا توانایی های خود ندارند یا از محدودیت های ناشی از نحوه قضاوت افراد در مورد خود ناراحت هستند، فضای آزادی را فراهم کرده است.
شگفت آنکه از نگاه برخی افراد، ابراز وجود از طریق متن و کلمات دیجیتالی، در قیاس با حضور فیزیکی در عالم خارج، به واقعیت نزدیک تر است.
افزون بر این، یکی از محققان برجسته حوزه اینترنت و روان شناسی به نام شری ترکل معتقد است که اینترنت، کارکردی درمانی دارد. این وسیله افراد را از برخی ناملایمات زندگی واقعی می رهاند و به آنها امکان می دهد به شیوه ای خلاقانه به مسائل شخصی شان بپردازند و از همه مهمتر، اینترنت فضایی برای رشد افراد است. برای مدتی، فرد نیمی از خود را از دیگران پنهان می کند و مدتی بعد با آنها وارد گفت وگو می شود.
همه میزگردها به گفته ترکل، فراخوانی برای پیوستن به کنشی جمعی و کاملاً غیرقابل پیش بینی است. «خودها» با صرف پیوستن به اجتماع گفت وگوکنندگان آن لاین، مفهوم ارتباط و چه بسا همراه شدن با دیگران را تجربه می کنند. آنها بر خلاف تماشاگران تلویزیون حق دارند زمان و شیوه مشارکت خود در اینگونه گفت وگوها را خود تعیین کنند.
اما درعین حال، ترکل خطرات ناشی از گمنامی و بازی کردن با هویت های چندگانه را نیز خاطرنشان می کند. مشارکت کنندگان ممکن است از اینترنت برای اغفال دیگران و خود به انحای مختلف سوءاستفاده کنند. گفت وگوهای آشفته و خامی که در بسیاری از چت روم ها انجام می گیرد، پاسخی اجتماعی و حفاظت شده به نبود مبانی سنتی اعتماد در اینترنت است. اینترنت، فرصت فراخ تری را برای شیوه های جدید گفت وگو با خود از طریق ابزارهای جدید گفت وگو با دیگران فراهم می کند.
ترکل همچنین معتقد است که ارتباطات کامپیوتری به ابزارهای آموزشی جدیدی برای ساختن و بازسازی خود تبدیل شده اند. او بر اساس گرایش های پساتجددگرایانه اش بر آن است که رفاه روزافزون ما، همزمان با اشکال گوناگون فناوری در حوزه احتمالات اجتماعی و پیدایش «خود»های چندگانه آن لاین، به تدریج ما را به سوی مفهومی کارکردی تر و غیرمتمرکزتر از خود سوق می دهد. زمانی که ما در کشاکش دو عالم مجازی و حقیقی سرگردانیم، خود وحدت گرایی مدرن، راه را برای پیدایش مفهومی ترکیبی و ساختارمند از هویتی شخصی هموار می کند، اما زمانی که افراد برای بیان و تقویت حیات دینی و مذهبی خود به سراغ اینترنت می روند، چه اتفاقی می افتد؟ واقعیت آن است که آنها تا اندازه ای به صرف قرارگرفتن در معرض یک ابزار، وارد تعامل دیالکتیکی مفاهیم متغیر مربوط به «خود» - آن هم در پرتو الگوهای متغیر و چارچوب های اجتماعی- می شوند. به سخن دیگر، روابط مذهبی در اینترنت نیاز به ایدئولوژی ها، کنش ها و مؤسسات مذهبی دوره پیشامدرن را به شدت افزایش می دهد. این نیاز، خود ناظر به نیازهای یک دنیای اجتماعی کاملاً انعکاسی و استفاده از سایر ویژگی ها و امکانات این فناوری (اینترنت) با هدف مقاومت در برابر یا دگرگون سازی پیامدهای الزامات اجتماعی است. به طور کلی می توان گفت که مطالعه «دینداری مجازی» دریچه ای خاص و بی نظیر را به تحولات و برآیندهای تمام صور و اشکال گوناگون حیات دینی و معنوی می گشاید. این مطلب همچنین بدان معناست که کاربران دینی اینترنت، صرفاً می توانند از پیامدهای اجتماعی عملکردهایشان آگاه باشند و از آنها به کلی دوری نگزینند.
